آرتیق نئچه عصردیر کی، میللت آنلاییشی مودئرن دونیانین ان بؤیوک فئنومئنلرین‌دن بیری‌دیر. او، بیر چوخلارینا گؤره مودئرن دونیانین، محاربه‌لرین، صلحون، آزادلیق حرکاتلارینین یارادیجی‌سی و یا سببکاری حساب ائدیلیر. میللت آنلاییشی اینکارائدیلمز بیر رئاللیق اولسا دا، اونون تعریفی و میدانا چیخما شرطلری موختلیف جور شرح ائدیلیر. بعضیلرینه گؤره میللت ان قدیم دؤورلردن بری مؤوجود اولموش، بعضیلرینه گؤره ۱۸-جی-۱۹-جو عصرلردن اعتباراً بیر اوووج اینسانین دوشونجه‌لری اساسیندا کئچمیشدن اساساً هئچ بیر آسیلیلیق اولمادان اینشا ائدیلمیش، بعضیلرینه گؤره ایسه تاریخ بویو باش وئرمیش حادثه‌لر اساسیندا سونرادان قورولموش‌دور. هر حال‌دا، میللت دانیلماز بیر رئاللیق‌دیر و اورتادا اونون تدریجا محو اولاجاغینی ادعا ائد‌نلرین دئدیکلرینی ثبوت ائد‌جک جدی بیر دلیل یوخ‌دور. سون دؤورلرده ده باش وئره‌ن حادثه‌لری نظره آلساق، ادعا ائده بیلریک کی، میللت، او جمله‌دن ده میللت‌چی‌لیک هله اوزون مدت اؤز تأثیرینی ساخلایاجاق‌دیر.

میللته و میللت‌چی‌لییه ائتنو-سیموولیست یاناشمانی رهبر توتاراق بیز ادعا ائدیریک کی، آزربایجان‌دا سؤزون اصل معناسیندا میللت ۱۹-جو عصرین ایکینجی یاری‌سیندان فورمالاشماغا باشلامیشدیر. آوروپا مدنیتی ایله تانیش‌لیق بو پروسئسین سرعتله‌نمه‌سینه و بلکه ده، یارانماسیندا مهم رول اوینامیش‌دیر. بو پروسئسده احمد بی آغاواغلو، علی بی حسین‌زاده، محمد امین رسول‌زاده و س. شخصلر خصوصیله فرقله‌نیردیلر. بیز بو یازیمیزدا آزربایجان‌داکی ان بؤیوک میللت قوروجولاردان بیری اولان رسولزاده‌نین عؤمرونون سون ایللرین‌ده میللت باره‌ده اولان دوشونجه‌لرینی آنالیز ائده‌جه‌ییک.

اؤنجه قئید ائتملیگیک کی، او دؤورکی آزربایجان جوغرافییاسیندا فعالیت گؤستره‌ن ضیالیلارین میللته و اونو فورمالاشدیران عامللره دایر فیکیرلری آراسیندا جدی فرقلر وار ایدی. رسولزاده‌نین بئینینده‌کی میللت آنلاییشی او دؤورکی آزربایجان ضیالیلارینین دوشونجه‌لریندن فرقله‌نیردی. او، ائتنوسون میللت اولا بیلمه یولونو ۳ مرحله‌یه بؤلموشدو. رسول‌زاده آنتونی اسمیت‌ین «ائتنیک نووه» آدلاندیردیغی مفهوملا عئینیلشدیره بیله‌جه‌ییمیز ائتنوسون بیرینجی مرحله‌ده خالق و یا قوم اولدوغونو، ایکینجی مرحله‌ده میللیت، نهایت اوچونجو مرحله‌ده ایسه میللته چئوریلدیینی بیلدیریردی.(۱) بوتون بو مرحله‌لرین کئچیلمه‌سی ایسه مودئرنیست یاناشمانین میللتین قورولماسین‌دا واجیب حساب ائتدیی شئیلرله – ضیالیلارین تبلیغاتی، اینسانلارین بئیینلرینده واحید میللی کیملیین اینشا ائدیلمه‌سی، واحید تحصیل سیستئمی و ایش بؤلگوسویله چاتماق اولاردی.

آزربایجان دیلینین ایضاحلی لوغتین‌ده «میللیت» سؤزونون معناسی معین میللته و یاخود دا خالقا منصوب اولما کیمی وئریلمیشدیر. رسول‌زاده ایسه بو سؤزدن باشقا معنادا ایستیفاده ائدیردی. اونا گؤره دیلیمیزده میلت آنلامینی ایفاده ائتمک اوچون ایکی سؤز واردیر: میللیت و میللت. بونا گؤره ده، بیز یازیمیزدا میللیت دئیرکه‌ن سؤزون معاصر دؤورده‌کی ایشله‌نمه معناسینی یوخ، او دؤورکی ایشله‌نمه معناسینی نظرده توتاجاغیق. رسول‌زاده‌یه گؤره میللیت دیل، دین، عیرق، قوم، تاریخی، جوغرافی، اقتصادی و سیاسی عامللرین تأثیری ایله میدانا چیخان ائتنیک توپلولوقدور. میللت ایسه بو توپلولوقدا میدانا گلن عمومی ایراده نتیجه‌سینده میدانا چیخیر.(۲)

رسول‌زاده میللیت و میللت آراسین‌داکی فرقی ۱۹۵۲-جی ایلده آزربایجان ژورنالیندا یازدیغی «میللت اولماق عزمی» مقاله‌سینده ایضاح ائتمیشدیر. او، بونو ائدرکه‌ن ماززینی ایله دورکهایمین میللت آنلاییشلارینی موقاییسه ائتمیشدیر. ماززینی میللتی بئله تصویر ائدیردی: «ائتنیک عامللر و یا ساده‌جه تاریخی سببلرله عینی قانونلار آلتیندا یاشاما و تک بیر دؤولت قورماق ایسته‌یه‌ن اینسان توپلولوغونا میللت دئییلیر.»

رسول‌زاده یازی‌سیندا دورکهایمین بو سؤزلرینی سیتات گتیریردی: «ایصرارلا دوغرولانیرسا، بو کوللئکتیو ایراده‌نین تطمین اولونماق حاقینا مالیک اولدوغو و بو ایراده‌نین دؤولت قورماغا یئگانه اساس تشکیل ائتدیی ایندیکی مد‌نی میللتلر طرفیندن آرتیق پرینسیپ اولموشدور.» بو ایکی ایستاتی موقاییسه ائد‌ن رسول‌زاده بیرینجی‌ده میللتین عونصورل و تاریخی حادثه، ایکینجی‌ده ایسه سوسیولوژی و ایراده حادثه‌سی اولدوغونو بیلدیریر.

رسول‌زاده حیاتینین سون دؤورلرین‌ده دیللری، عادتلری، دینلری، وطنلری و س. بیر اولان اینسان قروپونون میللیت تشکیل ائتدیینی بیلدیریر. بورادا نظرده توتولان میللیت هله میللت دئمک دئییل‌دیر. بئله کی، معین تاریخی حادثه‌لر نتیجه‌سینده بیر یئرده یاشایان اینسان قروپو تدریجه‌ن بیر اینسان ییغینی، سوروسو و یاخود دا بیر قدر اینکیشاف ائتمیش فورماسی ایله قوم اولماقدان اوزاقلاشاراق میللیت حالینا کئچیر. میللیت حالیندان داها یوخاری‌دا ایسه میللت اولما مرحله‌سی دایانیر. رسول‌زاده‌یه گؤره میللیت بونا یالنیز سوسیولوژی یادداش وظیفه‌سینی یئرینه یئتیره‌ن اورقانین فورمالاشماسی ایله عمومی شعور و کوللئکتیو ایراده واسیطه‌سیله چاتا بیلر.

رسول‌زاده میللیت‌دن میللته کئچیدی تامین ائد‌ن ان مهم فاکتورلاردان اولان سوسیولوژی یادداشین یارادیلماسی میسیونونون کاپیتالیزم دؤورونده آرتیق شهرلره کئچدیینی بیلدیریردی. آرتیق شهرلرده یاشایان ضیالیلار میللتین شعورونو تربییه و تمثیل ائد‌ن صینیف حالینا گلیر. بو صینیف الینده اولان ان بؤیوک سلاحدان – مطبوعاتدان ایستیفاده ائد‌رک کوللئکتیو ایراده‌نی و میللی شعورو فورمالاشدیریر و میللیت‌دن میللته کئچیدی تامین ائدیر.

رسول‌زاده یارادیجیلیغینین ایلک دؤورلرینده‌کی یازیلاریندا آزربایجان‌داکی توپلومون هله میللیت اولدوغونو و میللی شعورون کیفایت قدر اینکیشاف ائتمه‌دیینه گؤره میللتین هله فورمالاشمادیغینی یازیردی. لاکین عؤمرونون سون دؤورلرین‌ده‌کی یازیلارین‌دا ۱۹۱۸-جی ایلین ۲۸ مایین‌دا قبول ائدیلمیش ایستیقلالیت بیاننامه‌سی ایله میللت اولما ایراده‌سینین فورمالاشدیغینی بیلدیریردی.

رسول‌زاده‌یه گؤره «میللیت ائتنیک بیر مفهوم ایکن، میللت سیاسی بیر مفهوم‌دور.» اؤزو بونو بئله ایضاح ائدیردی: «میللیت معین شرطلر و حادثه‌لر نتیجه‌سینده ووجودا گلمیش ایستاتیک وارلیق‌دیر، میللت ایسه بو ایستاتیک وارلیغین شوعورلاشان دینامیک فورماسیدیر.» بوتون بو یازیلانلاردان بو نتیجه‌یه گله بیلریک کی، رسول‌زاده‌یه گؤره میللت اورتاق تاریخی، دینی، دیلی، اقتصادیاتی پایلاشان توپلومون یالنیز عمومی کوللئکتیو ایراده‌یه و عوموم‌میللی شعورا مالیک سیاسیلشمیش فورماسی‌دیر. رسول‌زاده‌یه گؤره کوللئکتیو ایراده، عوموم‌میللی شعور میللیتین میللته کئچمه‌سی اوچون موطلق اولان فاکتورلاردیر – بونلارسیز هئچ بیر میللت تصور ائدیله بیلمز.

میللیت ایسه میللتدن فرقلیدیر. هر شئیدن اؤنجه رسول‌زاده‌یه گؤره میللیت «تاریخی حادثه»دیر، میللت ایسه «پسیکولوژی حادثه‌دیر». رسول‌زاده بو مفهوملاری بئله ایفاده ائدیر: «او (میللیت)، ائمبریون‌دور، بو (میللت) اوشاق‌دیر. او، آغاج‌دیر، بو مئیوه‌دیر. او، آنادیر، بو اوشاق‌دیر. او، میللیت‌دیر، بو میللت‌دیر.»

قیساسی، حیاتینین بو دؤورونده رسول‌زاده‌یه گؤره، میللیت میللته گئدن یولدا بیر مرحله‌دیر. بیر توپلومون میللیت‌دن میللته کئچیدی ایسه مودئرنیست میللت قوروجولوق نظریه‌سی ایله ایضاح اولونان مئتودلارلا «معمارلار» طرفین‌دن حیاتا کئچیریلیر. نتیجه‌ده، «گؤبه‌یینین» اولدوغو و یا اولمادیغی ادعا ائدیله‌ن میللت اینشا ائدیلیر. بو میللت ایسه نه قوم، نه ده امت کیمی انحصارچی دئییلدیر، میللت معاصر سیویلیزاسیونو بیر بوتون، اؤزونو ده اونون پارچاسی اولاراق گؤرور.(۳)

یازار: غلامحسین محمدوو

ایستینادلار:

Ceyhun Mahmudlu, Theorizing nation building in Azerbaijan, s. 132
Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, “Millət olmaq əzmi”, Azərbaycan jurnalı, sayı: ۵, ۱ avqust 1952
Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, “Millət və qövm”, Azərbaycan jurnalı.

ائمبریون = جنین