پروفسور دکتر حمید نطقی پدر روابط عمومی ایران و پاسدار هویت ترکی آذربایجانی
پروفسور دکتر حمید نطقی، بنیان‌گذار علم روابط عمومی در ایران، ۱۱ شهریور سال ۱۲۹۹ در تبریز متولد شد. او که به عنوان یک استاد، حقوقدان، معلم، شاعر، زبان‌شناس و ادیب در تاریخ ماندگار شد، اولین آموزش‌های خود را در یک مکتب‌خانه محلی دریافت کرد. سپس تحصیلات ابتدایی خود را در مدرسه‌ای ادامه داد که توسط میرزا حسن رشدیه، معلم مشهور و بنیان‌گذار اولین سیستم آموزش نوین در ایران، در تبریز تأسیس شده بود.
حمید نطقی تحصیلات خود را در دبیرستان فردوسی ادامه داد. در این دبیرستان، حبیب ساهر، شاعر ملی آذربایجان، معلم جغرافیای او بود و تأثیر عمیقی بر جهان‌بینی و افکار او گذاشت. این معلم در او علاقه و عشقی بزرگ به ادبیات و شعر ایجاد کرد. حبیب ساهر به حمید ۱۵ ساله کمک کرد تا اولین شعرش در روزنامه «شاهین» چاپ شود و او را به این کار تشویق کرد. نطقی نیز شعر «معلمم» را به حبیب ساهر تقدیم کرد. او بعدها در خاطرات خود به این موضوع اشاره می‌کند و می‌گوید که پدر و حبیب ساهر در او علاقه به ادبیات و کلمه را ایجاد کردند: «پدرم ادیب بود. او مجموعه‌ای از روزنامه‌های قدیمی را داشت. من “نسیم شمال” و “ملانصرالدین” را می‌خواندم. روزنامه هفتگی “نوبهار” که توسط ملک‌الشعرا منتشر می‌شد را آنقدر خوانده بودم که از حفظ بودم. از سنین بسیار کم با خواندن روزنامه‌ای به نام “شاهین” شروع به نوشتن مقاله کردم. بیماری نوشتن من از همان زمان شروع شد. در مورد شعر، پدرم علاقه‌مند به شعر بود و شعرهای زیادی هم خود او می‌نوشت. من هم با نگاه کردن به او علاقه‌مند شدم. من فکر می‌کردم که در زبان ما فقط شعرهای طنزآمیز و کمدی نوشته می‌شود و شعرهای جدی به زبان فارسی هستند. در مدرسه ابتدایی به خاطر ترکی صحبت کردن اولین جریمه را گرفتم و آنجا به تفاوت بین ترکی و فارسی پی بردم… فهمیدم که تفاوت‌های کلی وجود دارد. در خانه، پدرم می‌گفت که فلان کلمه معادل فارسی ندارد. بعد از آمدن به استانبول دیدم که شعرهای جدی ترکی هم وجود دارد. تعجب کردم و کم کم دیدم که ما هم می‌توانیم شعرهای جدی داشته باشیم. بعدها وقتی در آبادان کار می‌کردم، در کتابخانه آنجا شروع به خواندن و تحقیق درباره کتاب‌های مربوط به زبانشناسی و ادبیات کردم.»
پس از اتمام دبیرستان، حمید نطقی در تهران به تحصیل در رشته حقوق پرداخت. در عین حال، به فعالیت‌های خلاقانه خود ادامه داد. در سال ۱۳۲۰، با تغییر وضعیت سیاسی کشور و اوج‌گیری نهضت آزادی ملی، «جامعه آذربایجان» توسط روشنفکران آذربایجانی تأسیس شد. حمید نطقی به عنوان سردبیر روزنامه «آذربایجان» که ارگان این جامعه بود، منصوب شد.
پس از فارغ‌التحصیلی از دانشگاه تهران در سال ۱۳۲۱، به ترکیه رفت. او یکی از جوانانی بود که توسط دولت ایران برای تحصیل به ترکیه فرستاده شده بودند. محیط استانبول و اتفاقات آنجا تأثیر زیادی بر جهان‌بینی و تحصیل این جوان فعال در زمینه علمی گذاشت. حمید نطقی با افزایش دانش خود در زمینه حقوق، با محیط ادبی دنیای ترک نیز از نزدیک آشنا شد و تحولات آن را دنبال کرد. او آثاری از نویسندگانی را خواند که حتی در تهران نامشان را هم نشنیده بود و حتی فرصت دیدار با بسیاری از آنها را پیدا کرد.
او پس از اتمام دانشگاه و دفاع از تز دکترای خود به ایران بازگشت. در آبادان، در اداره تازه‌تأسیس روابط عمومی و روزنامه‌نگاری شرکت نفت شروع به کار کرد. به عنوان مدیر و سردبیر روزنامه «اخبار روز»، ارگان شرکت، منصوب شد. به دلیل مهارت و حرفه‌ای بودنش در کار، بعدها رئیس همین بخش شد. برای کسب تجربه و انجام تحقیقات بیشتر در زمینه خود، به انگلستان و آمریکا فرستاده شد.
حمید نطقی در سال ۱۳۴۰ دوباره به تهران بازگشت و به عنوان رئیس بخش روابط عمومی در کنسرسیوم نفت منصوب شد. علاوه بر این، برای تدریس در دانشکده تازه تأسیس «روابط عمومی» در دانشگاه تهران دعوت شد. او بیش از ۲۵ سال به عنوان معلم و استاد در این دانشگاه فعالیت کرد و صدها دانشجو را تربیت کرد. او تا مقام ریاست این دانشکده ارتقا یافت.
پس از انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۳۵۷، حمید نطقی بیشترین نقش را در انتشار مجله «وارلیق» که توسط جواد هیئت در تهران تأسیس شده بود، بازی کرد. نقش نطقی در این زمینه به حدی پررنگ است که بدون وجود او، انتشار مجله «وارلیق» عملا غیرممکن بود. او همراه با جواد هیئت، محمدعلی فرزانه، حسن مجیدزاده ساوالان، منظوری خامنه‌ای، صمد سرداری‌نیا، غلامحسین بیگدلی و کریم مشروطه‌چی (سؤنمز) کارهای مهمی را در فعالیت این مجله انجام داد. نطقی، سردبیر مجله، مقالات و اشعاری در زمینه‌های ترک‌شناسی، ادبیات و روزنامه‌نگاری منتشر می‌کرد. او یکی از روشنفکرانی بود که برای بقا و استفاده از زبان آذربایجانی در سطح دولتی مبارزه شدیدی داشت. موضوعات عمومی زبانشناسی، بیداری ملی-معنوی، شکل‌گیری تفکر ملی و غیره از موضوعات اصلی نوشته‌های او بودند. در مقالاتی که در این مجله منتشر کرد، به مسائل مهمی مانند تاریخ زبان آذربایجانی، جایگاه آن در سیستم زبان‌های ترکی، ساختار واژگان و غیره پرداخت. به دلیل سیاست آسیمیلاسیون پهلوی‌ها، زبان ترکی آذربایجانی فقط در چارچوب زندگی روزمره استفاده می‌شد. در نتیجه، زبان کارایی خود را از دست داده و توسعه نمی‌یافت. در مقاله‌ای با عنوان «فقیران ثروتمند»، او بر استفاده از زبان آذربایجانی و مطالعه عمیق تاریخ، ساختار واژگان و قوانین گرامری آن تأکید کرد. او با قاطعیت در مورد این مسائل می‌نوشت: «هیچ کس حق و اجازه ندارد زبان گفتاری ما را ممنوع کند. زبان ما باید بدون قید و شرط در هر کجا – در خانه، بیرون، مدارس، ادارات، در هر مکان رسمی و غیررسمی ممکن – صحبت شود.»
او برای مدت طولانی بر روی قواعد نوشتاری و مسائل زبان ادبی در آذربایجان جنوبی کار کرد و با در نظر گرفتن نظرات همکارانش، مقاله‌ای با عنوان «قواعد املاء» را به عنوان ضمیمه «وارلیق» منتشر کرد. او با استناد به اصول املایی که قبلاً در آذربایجان شمالی آزمایش شده بود، موفق به ایجاد یک سیستم واحد برای الفبای عربی شد که با ساختار آوایی زبان آذربایجانی سازگار بود. لازم به ذکر است که اصلاحات حمید نطقی و همکارانش در مجله «وارلیق» در مورد یک سیستم زبان ادبی واحد، اکنون نتیجه داده و قواعد پیشنهادی او به طور گسترده در رسانه‌های چاپی در آذربایجان جنوبی و در میان مهاجران آذربایجانی به کار گرفته می‌شود.
نطقی فعالیت‌های خود را تنها به روزنامه‌نگاری محدود نکرد و به فعالیت‌های علمی و هنری نیز پرداخت. او به ترک‌شناسی، ادبیات و تاریخ علاقه‌مند بود. «مدیریت و روابط عمومی»، «۲۵ روزنامه قدرتمند جهان»، «در مورد روابط اجتماعی»، «اعتقادات و تبلیغات سیاسی» و دیگر کتب درسی و آثار علمی او گواه این امر هستند. اشعار حمید نطقی که از سال ۱۳۱۳ در روزنامه‌های مختلف با موضوعات اجتماعی-تاریخی، آموزشی و ادبی منتشر می‌شد، به دلیل فرم جدید و محتوای فلسفی عمیق خود برجسته بودند. وزن آزاد و سبک نمادین که از «کتاب دده قورقود» گرفته شده، ویژگی شعر اوست. او مانند بسیاری از شاعران، از نمادگرایی برای گریز از تیغ سانسور رژیم پهلوی استفاده می‌کرد.
ممنوعیت زبان ترکی در آذربایجان جنوبی، محدودیت حقوق ترک‌ها، محرومیت آنها از مراکز علمی و فرهنگی، در آثار ادبی نیز بازتاب می‌یافت. او در شعر «زبان مادری – زبان عزیز» با عشقی بزرگ از زندگی قبایل ترک و نوادگان آنها که تاریخی غنی و کهن دارند و اکنون در سراسر جهان پراکنده شده‌اند و همچنین از ردپای مادی-معنوی آنها در تاریخ سخن می‌گوید. او در عین حال با جزئیات شاعرانه، احترام خود را به سایر اقوام و زبان‌ها، از جمله زبان فارسی، یادآوری می‌کند. او به دفاع از حقوق ملی مردم خود، به ویژه حق نوشتن و خواندن به زبان مادری، برخاست. حمید نطقی همیشه تأکید می‌کرد که کسانی که ما را نمی‌خواهند، قبل از هر چیز به زبان ما که اساس وجود ماست، حمله می‌کنند.
در شعر «خورشید»، او تأکید می‌کرد که «بر کوه‌های مورد اعتماد» سرزمین مادری که قرن‌ها رنج‌های سنگینی را تحمل کرده «برف باریده» و همیشه بادهای سیاه بالای سر آن وزیده است. در اثر «داستان نمی‌میرد»، او به مبارزه مردم آفریقا برای آزادی می‌پردازد. در این اثر، از پیروزی انقلاب در هائیتی، زادگاه اولین شورش آزادی سیاه‌پوستان در آمریکای جنوبی، صحبت می‌شود.
در آثار او، شعر «تبریز» که به پایتخت سابق آذربایجان اختصاص داده شده، جایگاه مهمی دارد. در این شعر، از گذشته غنی و صفحات قهرمانانه تبریز، گهواره فرهنگ باستانی آذربایجان، تجلیل می‌شود.
او آثاری درباره ادبیات ترکی و فارسی و همچنین مجموعه داستان‌هایی منتشر کرده است. او در روزنامه‌های مختلفی مانند «شاهین»، «آذربایجان»، «دماوند»، «اقدام»، «قانون»، «مردان کار» و «کیهان» مقالات و اشعاری با موضوعات اجتماعی-تاریخی و ادبی-فلسفی منتشر می‌کرد. کتاب‌های حمید نطقی مانند «از هر رنگ»، «از دیروز تا امروز»، «گناهان جوانی»، «پایان هزاره» علاوه بر تهران، در باکو، آنکارا و اسلام‌آباد نیز چاپ شده‌اند.
حمید نطقی از سال ۱۳۶۷ در بخش «تحقیقات اسلامی و خاورمیانه» در دانشگاه ادینبرو انگلستان کار می‌کرد. در مقاله‌ای که در یکی از مجلات علمی بریتانیا منتشر کرد و به مسائل توسعه زبان ترکی آذربایجانی اختصاص داشت، به فشارهایی که از ابتدای قرن تا به امروز بر ترک‌های آذربایجانی، زبان و فرهنگ آنها در ایران وارد شده، پرداخت. او با اشاره به اینکه در قرن‌های گذشته زبان فارسی در دربار حاکمان ترک استفاده می‌شد، افزود که شاعران و ادیبان ترک به همراه حاکمان ترک خود را تا حدی به پیشرفت و تکمیل زبان فارسی کلاسیک وقف کردند که تقریباً زبان و فرهنگ خود را فراموش کردند. تنها شعر مردمی توانست بر تمام این فعالیت‌ها غلبه کند. در این مقاله ذکر شده که در زمانی که امکان زبان آذربایجانی به عنوان ابزار ارتباط ادبی مورد تردید بود، بسیاری به طور غیرمنتظره با نمونه شعری روبرو شدند که به زبان ترکی آذربایجانی نوشته شده و توسط همه به عنوان یک شاهکار مورد تحسین قرار گرفت. این اثر «حیدربابایا سلام» شهریار بود. «حیدربابایا سلام» به شدت مقاومت زبان ترکی آذربایجانی در برابر آسیمیلاسیون را نشان داد. به طور کلی، پدیده شهریار در این مقاله به عنوان حامل هنری بیداری ملی-معنوی در آذربایجان جنوبی ارزیابی می‌شود.
در سال ۱۳۷۲، دانشگاه علامه طباطبایی به پاس ۲۵ سال خدمات حمید نطقی، به او عنوان رسمی «پدر علم نوین روابط عمومی» را اعطا کرد. حمید نطقی در سال ۱۳۷۸ پس از یک بیماری طولانی در بریتانیا درگذشت و در قبرستان «زینجیرلی‌کویو» در استانبول به خاک سپرده شد.
لازم به ذکر است که جایزه علمی دکتر نطقی که توسط کنفرانس بین‌المللی روابط عمومی ایران تأسیس شده، در حال حاضر در دو سطح ملی و بین‌المللی برای قدردانی از تلاش‌های علمی، تحقیقاتی و نوآورانه افراد تأثیرگذار در توسعه و پیشرفت ارائه می‌شود. از جمله دریافت‌کنندگان جایزه نطقی در سطح ملی می‌توان به عبدالله جاسبی، محمدباقر قالیباف و میرزابابا مطهری‌نژاد، رئیس بخش روابط عمومی ایران و عضو هیئت مدیره انجمن روابط عمومی ایران، اشاره کرد. همچنین در سطح بین‌المللی، از جمله دانشمندانی که شایسته این جایزه شناخته شده‌اند، به نام‌های کاظم معتمدنژاد، بنیان‌گذار علم ارتباطات نوین در ایران، علی‌اکبر جلالی، بنیان‌گذار فناوری اطلاعات در ایران، و جیمز گرونیگ، استاد ممتاز روابط عمومی در گروه ارتباطات دانشگاه مریلند کالج پارک آمریکا، برمی‌خوریم.
