👤محسن سعادت

ناصرالدین شاه قاجار، چهره‌ای است که در حافظه عمومی بیشتر با استبداد، درباریان فاسد و قتل امیرکبیر شناخته می‌شود. اما اگر از زاویه‌ای فراتر نگاه کنیم، به نظر من او روشنفکرترین پادشاه تاریخ این جغرافیاست؛ نخستین فرمانروایی که درهای بسته ایران را به سوی جهان مدرن گشود.

ناصرالدین شاه در سفرهای خود به اروپا با تئاتر، سینما، خط آهن، تلگراف و مطبوعات مدرن آشنا شد و کوشید بخشی از آن‌ها را وارد ایران کند. او حتی به عنوان نخستین پادشاه این جغرافیا، خود به عکاسی روی آورد و دوربین به دست گرفت. این نگاه به جهان بیرون، تفاوتی عمیق با ذهنیت بسته و خودبسنده‌ی حاکمان پیش و پس از او داشت. هرچند ساختار استبداد سنتی و محدودیت‌های جامعه، اجازه نداد اصلاحات او به تحولی عمیق بدل شود، اما تجربه‌هایش بذر بیداری را در میان روشنفکران آن دوره کاشت و مسیر انقلاب مشروطه را هموار ساخت.

با این حال، در دوران پهلوی و جمهوری اسلامی به دلیل دشمنی سیاسی با خاندان قاجار، چهره‌ی او آگاهانه تحریف شد. داستان‌های ساختگی و افسانه‌های بی‌اساس همچون «سرسره ناصری» به او نسبت داده شد تا تصویری مضحک و تحقیرآمیز از قاجارها ساخته شود. این دروغ‌ها نه سند تاریخی دارند و نه پشتوانه پژوهشی؛ تنها ساخته و پرداخته دستگاه‌های تبلیغاتی بودند تا مشروعیت خود را در تقابل با گذشته بسازند. ناصرالدین شاه همچنین اولین پادشاه قربانی تروریسم بنیادگرایی است.

واقعیت این است که اگر تاریخ را بدون افسانه بخوانیم، ناصرالدین شاه یکی از نخستین پادشاهانی بود که به جای تکیه بر «ایران خیالی»، به جهان چشم دوخت و دریافت که عقب‌ماندگی این سرزمین تنها با نگاه درون‌ جبران نمی‌شود. روشنفکری او – در مقایسه با دیگر فرمانروایان – حقیقتی است که تبلیغات هیچ حکومتی نمی‌تواند آن را پنهان کند.